Ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna to wyznaczona w terenie trasa, która umożliwia zapoznanie sie z najciekawszymi obiektami przyrodniczymi na danym obszarze. Pełni ona funkcje turystyczne, ale powinna służyć przede wszystkim edukacji ekologicznej poprzez nauczanie właściwego spojrzenia na przyrodę i procesy w niej zachodzące oraz wprowadzanie w świat natury i pogłębianie wiedzy przyrodniczej dzięki możliwości prowadzenia obserwacji w terenie. Miejsca przystankowe na ścieżkach lokalizowane są przy ciekawych obiektach przyrodniczych, historycznych bądź kulturowych. Ścieżki doskonale nadają się do prowadzenia szkolnych zajęć terenowych, zgodnie z programem nauczania w poszczególnych klasach.


Ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna „Winne – Podbukowina”

Torfowisko w Bachórcu położone niedaleko Dubiecka jest jedynym torfowiskiem typu przejściowego i wysokiego na terenie Parku Krajobrazowego Pogórza Przemyskiego oraz jego otuliny, którą stanowi Przemysko-Dynowski Obszar Chronionego Krajobrazu. Torfowisko zostało objęte ochroną rezerwatową o nazwie „Broduszurki” w 1995 roku. Przez środek rezerwatu poprowadzona jest ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna „Winne-Podbukowina”.
Ścieżka jest łatwo dostępna. Leży 30 kilometrów od Przemyśla, przy trasie Przemyśl – Dynów. Dojechać do niej można: autokarem PKS–em i rowerem. Od drogi głównej prowadzi do niej droga asfaltowa z Przedmieścia Dubieckiego przez Kolonię Bachórzec długości 2 kilometrów. Końcowy odcinek ok. 100 metrów przed przestankiem nr 1 to droga polna. Jest tu miejsce do ewentualnego nawrócenia autokaru oraz wyznaczone do wypoczynku i rozpalania ogniska. Z przystanku PKS w Przedmieściu Dubieckim (w kierunku na Przemyśl) prowadzi ścieżka przez pola do tej samej drogi asfaltowej. Dojście do torfowiska zajmuje ok. 20 min. Z daleka torfowisko jest dobrze widoczne jako malowniczo zalesiony teren. Czas potrzebny na przejście ścieżki wynosi ok. 40 min. Na trasie ścieżki rozlokowano 5 tablic przystankowych, zawierających podstawowe informacje o zbiorowiskach roślinnych oraz gatunkach roślin rosnących i zwierząt żyjących w okolicach każdego przystanku. Przewodnik znacznie rozszerza ich opis. Piktogramy umieszczone na tablicach przypominają o zachowaniu się na ścieżce. Oprócz tego ustawiono dwie tablice informacyjno-poglądowe: jedną - w Przedmieściu Dubieckim przy drodze prowadzącej na Winne, po lewej stronie drogi Przemyśl-Dynów; drugą – na początku ścieżki dydaktyczno-przyrodniczej. Przy drodze prowadzącej na Winne przy kapliczce stoi również tablica kierunkowa informująca o ścieżce.

Przystanek 1
Ścieżka nasza rozpoczyna się na niewielkim wzniesieniu, gdzie rośnie kilka dorodnych sosen. Jest to wschodnie obrzeże torfowiska. Na zachód rozciąga się widok na ścianę lasu z malowniczo odznaczającymi się brzozami brodawkowatymi. Bliżej widoczne są świeże doły po wydobytym torfie (wyrobiska, potorfia). Pomiędzy nimi jest teren podmokły porośnięty przez zarośla składające się z krzewiastych wierzb, młodych brzóz i sosen oraz roślinność błotną: pałkę, trzcinę, różne gatunki turzyc i sitów. Do dołów dochodzimy krajem łąki, na której z kolei obserwujemy zbiorowisko roślin łąkowych. Jest to zespół z panującym jaskrem rozłogowym, który rozwinął się na półnaturalnych, częściowo spasanych łąkach rosnących na glebach torfowych, które zawierają dużo wilgoci. Doły natomiast porośnięte są rzęsą drobną i trójrowkową, tworzącą kożuchy na powierzchni stawu. Tam, gdzie jest odkryte lustro wody można znaleźć ciekawą drapieżną roślinę – pływacza zwyczajnego. Po jego wyłowieniu możemy zauważyć na postrzępionych listkach przeźroczyste pęcherzyki służące do chwytania drobnych zwierząt wodnych. Otwór pęcherzyka zamknięty jest ruchomą klapką, która otwiera się tylko do wnętrza. Zwierzątko, które dostanie się wraz ze strumieniem wody do środka pęcherzyka, nie ma drogi wyjścia, zostaje strawione i wchłonięte przez roślinę. W miejscu tym, przed utworzeniem rezerwatu, wydobywano torf, dlatego dość dobrze jest tu widoczny przekrój górnych warstw złoża. Powracamy do miejsca, w którym rozpoczyna się ścieżka. Dalszą trasę będą nam wskazywać strzałki. W zaroślach nad potorfiami i rowami melioracyjnymi słyszymy często charakterystyczny śpiew strumieniówki. Wydaje ona dźwięk podobny do otwieranych i zamykanych nożyc (dze, dze, dze, dze). Dalej przechodzimy przez łąkę z zespołem babki lancetowatej po lewej i pokrzywy żegawki, po prawej stronie.
Wkraczamy do lasu i dochodzimy do przystanku nr 2

Przystanek 2
Poznajemy tu różne gatunki drzew i krzewów. Są to zarośla wierzbowe lub inaczej łoziny.
Występują one w starych rowach potorfowych i łąkach, gdzie utrudniony jest odpływ wody przy okresowo wysokich jej stanach. Głównym gatunkiem są tu krzewiaste wierzby. Najliczniejsza jest wierzba szara zwana również łozą, towarzyszą jej wierzba uszata i pięciopręcikowa. Często pojawia się też, będąca pod ochroną kruszyna pospolita zwana inaczej szakłakiem kruszyną. Latem, wraz z kwiatami, na jednej gałęzi kruszyny, równocześnie mogą występować owoce w różnej fazie dojrzałości. Niedojrzałe jagody są zielone, następnie czerwone, a całkiem dojrzałe czarne. Uwaga! Nie spożywać, gdyż są trujące! Ponad krzewami wyrastają pojedyncze okazy drzew: olszy szarej, brzozy, osiki, sosny, dębu szypułkowego. Runo tworzą tu rośliny bagienne: m.in. pałka szerokolistna, trzcina pospolita, turzyca prosowa i kwitnąca wczesną wiosną knieć błotna (popularny kaczeniec) oraz inne rośliny przenikające z pobliskiego boru bagiennego. Łoziny rozwinęły się na tym terenie jako zbiorowiska okrajkowe torfowisk wysokich, na skraju dołów potorfowych i tworzą mozaikę z płatami tego boru. Idąc w kierunku następnego punktu wychodzimy z lasu skręcamy w lewo. Przechodzimy przez łąkę trzęślicową, która najbujniej rozwija się w pełni lata. Tworzy ona wtedy malowniczy i wielobarwny kobierzec. Kwitną tu m.in. białe kwiaty krwawnika kichawca, żółtej tojeści pospolitej, niebiesko–fioletowe główki czarcikęsu, żółte grona groszku i czarno–purpurowe główki krwiciągu lekarskiego. Trzęślica modra, najliczniejsza na tym rodzaju łąk, nadaje jej w czasie kwitnienia brunatno–fioletowy wygląd. Po lewej stronie widoczne są kępy wrzosu i borówki, świadczące o procesie jałowienia tej łąki. Po drodze, którą idziemy przemykają często jaszczurki żyworodne bardzo licznie tu występujące. Możemy również dostrzec jaszczurkę zwinkę i żabę trawną.

Przystanek 3
Znajdujemy się nad dużym potorfiem wypełnionym wodą. Na obrzeżach miejsca podtopione porastają mchy torfowce. Kępy mchów oplatają płożące się gałązki żurawiny błotnej. Jest to tzw. zespół pła mszarnego, który tworzy kożuch na powierzchni wody. Umacniają go rozłogi trzcinnika prostego, wełnianki pochwowatej, turzyc skrzypu błotnego i innych.
Spotkamy tu rzadką, chronioną roślinę – rosiczkę okrągłolistną. Rosiczki za pomocą lepkich gruczołowatych włosków znajdujących się na liściach łapią małe owady, które służą im jako źródło azotu (na torfowisku jest go bardzo mało). Gruczoły produkują wydzielinę trawienną rozkładającą zdobycz. Produkty trawienia rośliny przyswajają za pośrednictwem włosków absorbujących. Nad brzegami licznie wygrzewają się w słońcu żaby wodne, które spłoszone z głośnym pluskiem wskakują do wody. Na powierzchni wody można zaobserwować zygzak polującego zaskrońca. Opuszczamy przystanek nr 3 i przechodzimy zakręt. Tu kończy się wygodna droga, ponieważ „ścieżka” skręca do boru bagiennego – uwaga na strzałki! Przystanek nr 4 znajduje się na trzeciej z kolei polance.

Przystanek 4
Jesteśmy w sercu boru bagiennego. Jest to las sosnowy występujący na mokrych, kwaśnych glebach torfowych. Grubość złoża torfu pod płatami tego zespołu dochodzi do 7 m. O powstaniu jego zadecydował wysoki poziom wody gruntowej w ciągu prawie całego roku. Krótki czas lata i wczesnej jesieni, w którym woda opada wystarczy do przerwania procesów torfotwórczych i tym samym do rozwoju lasu. Drzewa tu rosnące są mało zwarte, niskie i złej jakości. Rośnie tu głownie sosna zwyczajna, która posiada duże zdolności w przystosowywaniu się do różnych warunków siedliskowych. Występuje zarówno na piaskach, gdzie wytwarza głęboki system korzeniowy sięgający do poziomu wody gruntowej, jak i na torfach, gdzie zakorzenia się płytko. Inne drzewa tu spotykane to brzoza i osika. W nielicznej warstwie krzewów dużą rolę odgrywa kruszyna. Wśród krzewinek wyróżnia się borówka bagienna i szczególnie pięknie wyglądające wiosną, kwitnące bagno zwyczajne. Jest to intensywnie pachnąca roślina kiedyś zbierana i wykorzystywana przeciwko różnym dolegliwościom, takim jak kaszel, reumatyzm. Dziś jest objęta ochroną gatunkową ścisłą. Oprócz tego występuje tu borówka czarna, borówka brusznica i rośliny świadczące o trwającym jeszcze procesie tworzenia się torfu, takie jak mech torfowiec, wełnianka pochwowata i żurawina błotna. Możemy tu spotkać, szczególnie po deszczu, ropuchę szarą.
Z przystanku nr 4 idziemy kilka metrów prosto, następnie kierujemy się na prawo, mijamy dwa stawy i dochodzimy ścieżką do przystanku nr 5 znajdującego się pomiędzy trzecim a czwartym stawem. Mijamy las przed przystankiem jest klasyfikowany jako zespół boru mieszanego świeżego z przenikającymi do niego gatunkami roślin boru bagiennego.

Przystanek 5
Jest to dobre miejsce do obserwacji ptactwa wodnego. Gnieżdżą się tutaj kaczki krzyżówki i kurki wodne. Możemy również spotkać czaplę siwą, która pojawia się tu wiosną i jesienią podczas corocznych wędrówek. Żyje tu wiele owadów, których rozwój związany jest ze środowiskiem wodnym m.in. ważki ( małe, zielono–niebieskie łątki, lub większa czerwono–rdzawa ważka szablak), jętki, których nazwa łacińska Ephemeroptera pochodzi od ich krótkiego życia, a trwa ono zaledwie kilka godzin lub dni. Występują tu również nartniki pluskwiaki odżywiające się owadami, które poruszają się po powierzchni wody za pomocą specjalnych włosków znajdujących się na odnóżach. Z chrząszczy wodnych można tutaj spotkać m.in. pływaka żółtobrzeżka. Nazwa jego pochodzi od żółtego obrzeżenia na pancerzu. Dorosłe chrząszcze i larwy polują na różne wodne organizmy, nawet na kijanki i ryby. (rys. 15 )
Na tym przystanku kończy się ścieżka po torfowisku. Stąd po przejściu przez kładkę i skręceniu w lewo, droga polną możemy powrócić do jej początku lub kontynuować marsz dalej.

Słowniczek niektórych terminów występujących w przewodniku:

Torf – masa organiczno-mineralna powstała w wieloletnim procesie torfienia, czyli biochemicznego przetworzenia obumarłej roślinności torfowiskowej przy nadmiernym uwilgotnieniu i małym dostępie tlenu; powstają wtedy warunki, które powodują zjawisko gromadzenia się węgla i unieruchomienia substancji organicznych w trudno rozkładalnej formie. Torf stosowany jest na opał, do produkcji nawozów organicznych oraz jako surowiec chemiczny do produkcji farb, węgla aktywowanego, wosku.
Torfowiec – rodzaj z klasy mchów; obejmuje ponad 300 gatunków strefy umiarkowanej i chłodnej; w Polsce występuje 26 gatunków, które tworzą gęste darnie w wilgotnych lasach i na torfowiskach.
Torfowisko – zbiorowisko roślin łąkowo-bagiennych i błotnych, które wytwarza złoże torfu (średnio l mm\rok). Powstają w obniżeniach terenu i na podłożu trudno przepuszczalnym, w klimacie umiarkowanym i chłodnym. Głównie rośliny torfotwórcze wykazują nieograniczony wzrost (części starsze stopniowo obumierają i powiększają pokłady torfu). Spełniają ważną rolę w zatrzymywaniu wód opadowych (działają jako zlewnia). Zależnie od warunków powstania rozróżnia się 3 typy torfowisk:
- torfowiska niskie, powstają w dolinach rzek i strumieni, w zasięgu powierzchniowych i wgłębnych ruchów wody. Są zasobne w składniki pokarmowe i żyzne. Po melioracji stanowią bardzo wartościowe użytki zielone.
- torfowiska wysokie powstają w bezodpływowych zagłębieniach; korzystają jedynie z wód opadowych, są ubogie w składniki pokarmowe i silnie kwaśne. Tworzą je przede wszystkim mchy torfowce, wełnianki i krzewinki z rodziny wrzosowatych (np. żurawina błotna, bagno zwyczajne), oraz rosiczki. Torfowiska wysokie tworzą charakterystyczne kopuły w części środkowej, a woda opadowa spływając gromadzi się na brzegu torfowiska w tzw. okrajku. W Polsce są rzadkie i nie nadają się do melioracji.
- torfowiska przejściowe powstają w warunkach pośrednich lub są krótkotrwałym stadium sukcesji torfowiska wysokiego.
Zbiorowisko roślinne – każde naturalne zgrupowanie roślin, bez względu na jego skład gatunkowy, mające zbliżone wymagania życiowe. Jest to zarówno skupienie porostów na korze drzewa, jak i las sosnowy, łąka i tym podobnie.
Zespół roślinny jest to typ zbiorowiska roślinnego. Jako podstawowa jednostka florystycznej klasyfikacji roślinności od innych zbiorowisk roślinnych różni się określonym składem florystycznym, a zwłaszcza gatunkami charakterystycznymi, tj. rosnącymi tylko w jego obrębie, albo też spotykanymi w nim częściej lub obficiej i bujnej niż w innych zbiorowiskach.

Tekst powstał na podstawie przewodnika po ścieżce przyrodniczo-dydaktycznej „Winne-Podbukowina” wydanego przez Zarząd Parków Krajobrazowych w Przemyślu w 2000 roku. 

Ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna „Kopaniny” w Dylągowej

Nazwa ścieżki przyrodniczo-dydaktycznej pochodzi od nazwy uroczyska Kopaniny w Dąbrówce Starzeńskiej, którego najwyższy szczyt wynosi 333,4 m n.p.m. natomiast terytorialnie ścieżka położona jest na terenie miejscowości Dylągowa. Organizacja ścieżki: - długość ścieżki – ok. 3 km, - czas przejścia – 2-2,5 h, - oznakowanie: tablice przystankowe, strzałki oraz biało-czerwone znaki na drzewach wskazujące kierunek poruszania się, - zalecamy przewodnik oraz ubiór i obuwie sportowe, lornetka, - Dojazd do ścieżki: początek ścieżki jest na dość dużym polu biwakowym Nadleśnictwa Dynów. Do miejsca tego od Dynowa można dojechać samochodem i rowerem drogą na Żohatyn lub autobusem PKS do Dąbrówki Starzeńskiej – dalej pieszo. Samochodem lub rowerem można też dojechać drogą Bircza-Dynów biegnącą przez Lipę, Jawornik Ruski i Żohatyn. Na wyżej wspomnianym polu można biwakować po wcześniejszym uzgodnieniu z Nadleśnictwem Dynów. Posadowiona jest w tym miejscu tablica informacyjno-poglądowa z mapą sytuacyjną ścieżki oraz krótkim jej opisem.

Przystanek 1
Po lewej stronie drogi znajduje się ciekawa odkrywka geologiczna obrośnięta od dołu osikami, wierzbą iwą, młodymi bukami, klonami polnymi, krzewami malin i leszczyną. Na samej górze skarpy rosną jodły, świerki, buki i pojedyncze dęby. Stromy brzeg tej odkrywki, zwłaszcza w jej dolnej części porasta podbiał pospolity. Uważniejszy obserwator może dostrzec kumaka górskiego, który być może wyszedł na poszukiwanie pożywienia. Podlega on na ochronie gatunkowej, a zaskoczony przez intruza odwraca się spodem ciała i odstrasza jaskrawo-żółtą barwą brzucha. Wśród roślin zielnych spotkać tu możemy miodunkę ćmą, babkę lancetowatą, przytulię czepną, przetacznika ożankowego, wilczomlecz migdałolistny, rzeżuchę łąkową, niezapominajkę polną i gwiazdnicę trawiastą. Biorąc pod uwagę genezę geograficzną tego miejsca jest to odkrywka fliszu karpackiego pochodzącego z okresu trzeciorzędu. Na ścianie odkrywki widoczny jest jej profil. Na przeciwległej skarpie można zauważyć fałd powstały w skutek ruchów tektonicznych, które powodowały piętrzenie się i nakładanie na siebie różnych warstw. Bezpośrednio pod powierzchnią gleby znajduje się warstwa piaskowca o grubości 30-40 cm wykorzystywanego jako materiał budowlany. Pod nim są bardzo miękkie, beżowo- brunatne łupki krzemionkowe, które pod wpływem uderzenia rozłupują się na cienkie płytki. Niżej w kolejności biegną pasma twardszego margla krzemionkowego (o zawartości krzemionki do ok.30%) i najtwardszego w warstwie rogowca czarnego, w którym znajdować się mogą minerały półszlachetne takie jak: opal czy kryształ górski (czysty kwarc przeźroczysty). W przekroju tej odkrywki są widoczne również żyły kalcytu. Powstały one w wyniku nanoszenia przez wodę w szczeliny tektoniczne węglanu wapnia, który pod wpływem nacisku przemieszczających się skał uległ skrystalizowaniu. Wnikliwi obserwatorzy tej odkrywki mogą natknąć się na odciski szkieletów ryb i jej warstwach. Dzięki takim właśnie śladom, mamy możliwość poznania pradawnych procesów i zjawisk zachodzących na i pod powierzchnią Ziemi na lądzie, w morzu i w atmosferze. W pobliżu odkrywki rozciąga się piękna polana, na której można podziwiać kwitnące rośliny wabiące swoim zapachem różne gatunki owadów. Rozchodzą się tu dwie drogi, jedna na lewo do góry w stronę wsi Dylągowa, druga prosto do Żohatyna, którą dalej podążamy. Skraj lasu przy polanie to doskonałe miejsce do obserwacji żyjących tu ptaków. Uważny obserwator zauważy aktywne wiosną: pierwiosnki, świergotki drzewne i piecuszki a nad polaną często zauważyć można przelatujące myszołowy zwyczajne w maju zaś, po powrocie z afrykańskich zimowisk krąży nad polaną trzmielojad. Spotykamy tu również wychodzące z lasu sarny, w podmokłych miejscach na drodze możemy poszukać tropów jeleni i dzików.

Przystanek 2
Idąc prostą drogą mijamy po lewej stronie tablicę graniczną Parku Krajobrazowego Pogórza Przemyskiego. Dalej przechodzimy pod szlabanem lub obok niego i skręcamy w lewo do lasu. Droga wiedzie pod górę niezbyt głębokim wąwozem, którego zbocza ulegają ciągłej, powolnej erozji wodnej. Stosunkowo miękkie podłoże, charakterystyczne dla całych Karpat łatwo jest wymywane i zniszczone przez wodę co z kolei powoduje stopniowe pogłębianie się tego wąwozu. Po obu jego stronach obserwujemy jednolity pod względem gatunku, a zróżnicowany wiekowo (piętrowo) drzewostan – jodłowy ze sporadyczną domieszką drzew liściastych (osika, brzoza). Zauważamy tu stare jodły, które w wyniku obsiewu dają początek młodemu pokoleniu widocznemu w odsłoniętych lukach i wzdłuż drogi, tworzącemu nalot. Niższe piętro stanowi młodnik jodłowy powstały z samosiewu, w którym widoczne jest zjawisko wydzielania się drzew. Polega ono na tym, że drzewa o większym potencjale życiowym szybciej przyrastają zdominowując słabsze osobniki i spychają je z warstwy podrostu do roli podszytu. W wyniku pełnego zwarcia jakie tu panuje jest duże ocienienie gleby powodujące zanikanie roślin zielonych i obumieranie dolnych gałązek jodełek, które następnie opadają co fachowo nazwane jest w leśnictwie zjawiskiem samooczyszczenia się drzewostanu. Dzięki temu procesowi dolne partie drzew stają się bezsęczne – podnosi to wartość techniczną drzewa z nich pozyskiwanego. Zabiegi pielęgnacyjne w tym drzewostanie powinny ograniczyć się wyłącznie do usunięcia posuszu oraz gatunków szybko rosnących (osika - wiek rębności 50 lat). Cała powierzchnia tego drzewostanu pokryta jest naturalnym młodnikiem jodłowym i nie ma potrzeby jej sztucznego odnawiania – ma on cechy lasu naturalnego. Patrząc pod nogi przyglądnijmy się brunatnemu zabarwieniu gleby, które spowodowane jest obecnością w niej związków żelaza stanowiącego spoiwo warstw piaskowców drobno- i gruboziarnistych wchodzących w jej skład. Las ten, mimo gospodarczego wykorzystania ma bardzo naturalny wręcz „dziewiczy” charakter. Napotkać tu można naturalne przeszkody utworzone z powalonych drzew, porośniętych mchami i porostami. Spoglądając bacznie, w koronach drzew zauważymy skrzydlatych mieszkańców. Wśród igliwia jodeł uwijają się zniczki sosnówki. W podszyciu zaś panują śpiewające perlistymi tonami, rudziki. W kwietniu z okolicznych drzewostanów dobiegają charakterystyczne bębnienia dzięciołów: dużego i średniego. Słychać również doniosły głos dzięcioła zielonosiwego, brzmiącego jak smutny śmiech „hihihihi hi hi hi hi”. Tu też możemy wsłuchać się w wieczorne koncerty śpiewaka, trwające długo po zachodzie słońca. Śpiew śpiewaka uważany jest obok słowika szarego za najpiękniejsze ptasie tony w polskiej przyrodzie.

Przystanek 3
Zmierzając dalej zauważyć można zmianę w składzie gatunkowym drzewostanu. Oprócz jodły rosną nim graby, sporadycznie buki i dęby. W związku z większym dostępem światła do dna lasu w runie zaczynają pojawiać się różne gatunki roślin: zawilec gajowy, dąbrówka rozłogowa, żywokost sercowaty, pierwiosnka wiosenna, konwalijka dwulistna, żywiec cebulkowy, szczawik zajęczny, starzec leśny, miodunka ćma, szczyr trwały, kokoryczka wielokwiatowa, marzanka wonna, czerniec gronkowy i złoć żółta. Roślinność ta jest charakterystyczna dla zbiorowiska leśnego zwanego podgórską formą buczyny karpackiej (Dentario-glandulosae-Fagetum collinum) dominującego w całym oddziale, w którym przebiega trasa ścieżki. Podchodzimy pod niewysokie wzniesienie, w połowie którego znajduje się miejsce, skąd roztacza się piękny widok na dolinkę. W jej dnie widać płynący potoczek. Zbocza tej dolinki porośnięte są miesięcznicą trwałą, a na wiosnę kwitnie tu knieć błotna popularnie zwana kaczeńcem. Po przejściu kilkunastu metrów wyżej widzimy okazy obumarłych drzew, na których widocznie są owocniki hubiaka pospolitego. Są one przykładem, że drzewa podobnie jak ludzie nękane są różnymi dolegliwościami na skutek porażenia przez choroby, opanowania przez szkodniki, bądź też w wyniku emisji przemysłowych lub zmian warunków klimatycznych. W miejscu tym rośnie dojrzały drzewostan bukowy, który osiągnął już wiek rębności czyli 110 lat. W chwili obecnej na znacznej powierzchni widoczny jest tu gęsty młodnik jodłowy, powstały z obsiewu dorodnych jodeł, usuniętych w ramach prac leśnych. Następnym zabiegiem hodowlanym będzie wycinka drzewostanu bukowego, który osiągnął już wiek rębności i spełnił swoją rolę, rozsiewając się w lukach między kępami młodnika jodłowego w postaci gęstych „szczotek” nalotu bukowego. Dzięki tym pracom cała powierzchnia pokryta jest odnowieniem. Stojąc na widokowym szczycie przystanku wsłuchujemy się w otaczający nas świat ptaków zamieszkujących to środowisko. Szczególnie wyraziście słychać wszelkie głosy ptasie wiosną. Każdy z gatunków poprzez śpiew stara się poinformować innego o zajętym terytorium. Możemy tutaj usłyszeć nawet zobaczyć takie gatunki jak: zięba, kos, świstunka leśna oraz rzadkie już muchołówki: małą i białoszyją. Tu też często żeruje jeden z najrzadszych dzięciołów w Polsce dzięcioł białogrzbiety. Na pniach buków oprócz dzięciołów żerują kowaliki i pełzacze leśne. Idąc dalej wzdłuż ścieżki w podmokłych miejscach zobaczymy ślady nocnego żerowania dzików, a w gruncie zostawiają tropy: sarna i jeleń. Tu też możemy zobaczyć popularnego i doskonale znanego wszystkim ślimaka winniczka. Bogaty w wiele gatunków jest również świat owadów w tym motyli i chrząszczy.

Przystanek 4
W dalszym ciągu poruszamy się w górę, mijając po prawej stronie okazałe, rozwidlone od dołu buki zwane rozpieraczami, które z punktu widzenia lasu gospodarczego są niepożądane, gdyż silne ich rozgałęzienia wypierają osobniki rosnące w ich najbliższym otoczeniu. Poza tym wartość techniczna drewna z takich drzew jest bardzo niska. Buki te jednak cieszą oko i są dużą atrakcją ścieżki. Towarzyszą im inne gatunki drzew: brzoza, jawor i dąb, pojedynczo sosna, jednak ze znaczną przewagą jawora. Wiek tego drzewostanu wynosi około 50 lat. Prace hodowlane jakie się w nim wykonuje noszą nazwę trzebieży późnej i ukierunkowane są na stworzenie optymalnych warunków drzewom dorodnym czyli najlepszym pokrojowo, jakich jest wiele w oglądanym fragmencie lasu. Polegać one będą usunięciu egzemplarzy rozwidlonych, pochyłych lub chorych. W podroście widoczne są tu buki, jodły oraz jawory a w nalocie jawory oraz pojedynczo czereśnie i graby. Runo tworzą: wawrzynek wilczełyko jeden pierwszych kwitnących krzewów na wiosnę (ma czerwone trujące owoce), kokorycz pełna, czworolist pospolity, kopytnik pospolity, konwalijka dwulistna, czosnaczek pospolity, żywiec cebulkowy, czerniec gronkowy, miesięcznica trwała, wilczomlecz migdałolistny, szczyr trwały, bluszczyk kurdybanek, rzeżucha leśna i wiele innych.

Przystanek 5
Znajdujemy się przy okazałym dębie szypułkowym. Zachęca on do odpoczynku po trudach wspinaczki pod swoimi cienistymi konarami w kształcie olbrzymiego parasola. Możemy w miejscu tym usiąść i posilić się obserwując przy okazji bacznie otaczającą przyrodę. Dąb ten jest jednym z wielu gatunków należących do rodziny bukowatych. Jego cechą charakterystyczną są krótkoogonkowe liście, skórzaste i obustronnie nagie, u nasady uszate lub sercowate. Nazwa szypułkowy pochodzi od długich szypułek, na końcu których zawieszone są jego owoce - żołędzie (orzechy). Żołędzie są umieszczone pojedynczo w miseczkach, gęsto pokrytych łuskami. Dąb ma krótki, silnie rozgałęziony pień i szeroką koronę; dorasta nawet do 50 metrów wysokości. W Polsce należy do najpospolitszych i najbardziej długowiecznych gatunków (żyje nawet 1000 lat i dłużej) – przez długie lata może stanowić trzon drzewostanu. Drewno pozyskiwane z niego jest ciężkie, twarde i trwałe, używane m. in. do wyrobu mebli i klepki podłogowej. Po długim leżeniu w wodzie czernieje i jest jeszcze twardsze - tzw. czarny dąb („polski heban”). W otoczeniu oraz bliskim sąsiedztwie dębu w runie rosną kokoryczka wielokwiatowa, czworolist pospolity, marzanka wonna, czerniec gronkowy, konwalijka dwulistna, wilczomlecz migdałolistny, czosnaczek pospolity, gajowiec leśny, bluszczyk kurdybanek, niezapominajka leśna, dąbrówka rozłogowa, złoć żółta, groszek leśny i skrzyp leśny. Stojąc przy drzewie możemy usłyszeć śpiewające zięby, strzyżyki oraz pokrzewki: czarnołbistą i ogrodową. Wieczorna pora to czas wsłuchiwania się w organowe tony śpiewu kosa. W dni deszczowe pomiędzy starym listowiem a powalonymi pniami drzew możemy dostrzec jednego z najpiękniej ubarwionych płazów ogoniastych – salamandrę plamistą. Lśniąca, kruczoczarna barwa skóry kontrastuje z żółtymi plamami. To barwa ostrzegawcza, informująca, że ofiara może być niebezpieczna. Drzewostan jaki widzimy tutaj jest słaby jakościowo zarówno pod względem technicznym jak i hodowlanym. W składzie gatunkowym widoczna jest przewaga osiki i brzozy, które szybko osiągają dojrzałość i następnie starzeją się. W związku z tym zabiegi pielęgnacyjne będą polegały na usunięciu drzew tych gatunków o słabszej kondycji zdrowotnej i preferowaniu znajdującego się w składzie gatunkowym buka jako nasiennika (drzewo w wieku rębnym pozostawione w celu uzyskania naturalnego obsiewu gleby). Pozytywnym zjawiskiem jakie tu stwierdzamy jest obsianie przez drzewostan tej powierzchni dzięki czemu w nalocie możemy obserwować siewki buka, jawora i graba. Niemniej jednak w ramach odnowienia trzeba wprowadzić odnowienie sztuczne czyli obsadzenie powierzchni sadzonkami wyhodowanymi w szkółce leśnej (powierzchnia wydzielona, na której produkuje się materiał sadzeniowy: siewki, sadzonki drzew i krzewów do odnowień i zalesień).

Przystanek 6
Las oprócz tego, że stanowi doskonałe miejsce wypoczynku oraz cieszy oko ludzkie swoim bogactwem i różnorodnością gatunków roślin i zwierząt w nim zamieszkującym jest również „fabryką” produkującą materiał drzewny. Z lasu pozyskuje się użytki: główne i uboczne. Użytek główny stanowi drewno, gdyż cała gospodarka leśna ma za cel właściwe pozyskiwanie tego produktu. Użytki uboczne lasu to płody leśne takie jak: żywica, nasiona drzew i krzewów, owoce leśne, grzyby, kora drzewa, ściółka leśna, glina i piasek. Materiał drzewny jaki pozyskuje się z drzewostanu, w którym przebiega trasa ścieżki to przede wszystkim: - drzewo okleinowe – drewno okrągłe, wyrabiane w postaci kłód z drewna różnych gatunków drzew liściastych, przeznaczone do oklejania wyrobów drzewnych. - drewno tartaczne – przeznaczone do przetarcia w tartaku; minimalna grubość /średnica/ drewna tartacznego iglastego w cieńszym końcu bez kory wynosi 14 cm a liściastego 18 cm. Wyrabiane jest w postaci kłód (o długości 2,7 – 6,0) i dłużyc, - drewno średniowymiarowe iglaste (jodła, świerk, sosna) i liściaste (buk, dąb, osika, grab i brzoza) przeznaczone głównie dla przemysłu celulozowo-papierniczego i płytowego. Średnica tego drewna w cieńszym końcu powinna być nie mniejsza niż 5 cm, w grubszym nie większa niż 24 cm, - drewno opałowe - używane jako źródło energii. W zależności od grubości /średnicy/ w cieńszym końcu wraz z korą dzieli się na grubiznę opałową (od 5 cm) i drobnicę opałową (poniżej 5 cm) Do grubizny opałowej zalicza się układane w stosach drewno o długości 1 metra, a do drobnicy chrust gruby i cienki (pozyskiwany z całych gałęzi, małych drzewek i wierzchołków starszych drzew) oraz gałęzie opałowe (z gałęzi drzew i krzewów).

Przystanek 7
W miejscu tym mamy możliwość poznać różnicę między tzw. drzewostanem trzebieżowym a drzewostanem rębnym. Z lewej strony linii oddziałowej, którą zmierzamy obserwujemy drzewostan – z bukiem, grabem i brzozą w wieku około 60 lat o dużym zwarciu. Powoduje to znaczne ocienienie dna lasu, w wyniku czego rozwój roślin zielonych w runie następuje wczesną wiosną zanim korony drzew uniemożliwiają dostęp światła w jego wnętrze. Z tego tez powodu pojawienie się nalotu bukowego, jodłowego i jaworowego obserwujemy tylko przy linii oddziałowej lub na większych lukach. Widoczne są tu drzewa dorodne, które w ramach prac hodowlanych będą miały zapewnione warunki do rozwoju, produkcji nasion i obsiania się, czego kolejnym etapem będzie odnowienie naturalne drzewostanu. Doskonałym przykładem prowadzenia właściwej gospodarki leśnej jest drzewostan znajdujący się po drugiej stronie. W wyniku prawidłowo prowadzonych w nim prac trzebieżowych uzyskano najlepsze na tym siedlisku /las wyżyny/ drzewa, które osiągnęły już wiek rębności a jednocześnie spełniły swoje zadanie w wymianie pokoleń – młodnik jodłowy i nalot bukowo-grabowy są potomkami tych drzew. W tej części lasu w runie spotykamy niecierpka pospolitego, starca leśnego, marzankę wonną, wilczomlecz migdałolistny, szałwię lepką, gajowiec żółty, narecznicę samczą, sałatnika leśnego, żywiec cebulkowy, szczyr trwały, kokoryczkę wielokwiatową, czosnaczek pospolity. Starodrzew buczyny karpackiej to doskonały biotop (środowisko wyróżniające się określonymi warunkami wpływającymi bezpośrednio lub pośrednio na żyjące w nim organizmy roślinne i zwierzęce) dla puszczyka uralskiego, jednej z najrzadszych sów w Polsce. Dzięki właśnie temu środowisku gatunek ten jest dość często spotykany na Pogórzu Przemyskim. W starych dziuplastych drzewach bukowych gatunek ten składa już w marcu od 2 do 4 białych jajek, a pozbawiona prawie podszytu buczyna to doskonały rewir łowiecki. Czasami przy odrobinie szczęścia można zobaczyć polującego ptaka w dzień, co stanowi wyjątek w sowim świecie – ptaków polujących głównie nocą. Teren buczyny, to również królestwo zielonkawożółtej świstunki leśnej oraz brązowego strzyżyka. Z głębi lasu zagłębiając się w odgłosy przyrody usłyszymy głosy gołębi: siniaka i grzywacza. Po prawej stronie idąc w dół trasą ścieżki rzuca się w oczy okazały rozwidlony buk podobny do tego, który widzieliśmy przy 4 przystanku. Po drugiej zaś stronie możemy zobaczyć młode, karłowate jodełki uszkodzone przez zwierzynę. Szkody spowodowane przez zwierzynę występują w postaci: 1. czemchania (osmykiwania) – kaleczenie drzew i zrywanie kory podczas ocierania pnia lub pędów młodych drzew porożem lub czołem zwierzęcia; zwierze w ten sposób nie posila się lecz wyciera poroże ze scypułu (delikatnie owłosiony i silnie unaczyniony naskórek) oraz zaznacza swoje terytorium i dominację, 2. zgryzania (widać, że wierzchołek drzewka został zgryziony a w to miejsce wyrósł nowy) – zjadanie młodych, tegorocznych pędów co powoduje krzaczenie się drzew i brak przyrostu na wysokość a nawet jego całkowite zamieranie 3. spałowania – zdzierania z młodych drzew kory wraz z łykiem przez zwierzynę płową do celów pokarmowych (widać blizny na tej jodełce, które obniżają odporność i mogą spowodować jej całkowite zamarcie). Wzdłuż całej trasy ścieżki widoczne są liczne ślady bytowania w tym lesie dzika, jelenia i sarny. Leśnicy pomagają zwierzynie w trudnych dla niej okresach zimy budując dla niej paśniki i lizawki. W paśniku wykładają siano lub inną suchą karmę a w lizawkach sól niezbędną przede wszystkim w okresie linienia, przejścia zwierzyny na świeży żer czy przy wytważaniu poroża. Wszystkie te urządzenia możemy w tym miejscu zobaczyć.

Przystanek 8
Znajdujemy się w dolinie potoku, gleba jest tu podmokła i stanowi dobre warunki do bytowania różnych gatunków płazów, podlegających ochronie prawnej. Są to: żaba trawna, rzekotka drzewna, kumak górski, salamandra plamista, traszka. W miejscu tym utworzono stanowisko czynnej ochrony płazów. Przyczyniają się one do zwiększenia miejsc rozrodu tych zwierząt, które w środowisku naturalnym niejednokrotnie narażone są na wyginięcie w wyniku zaśmiecania, meliorowania i zatruwania wód. Siedlisko lasowe, otaczające stanowisko nazywane jest olsem, gdzie dominującym gatunkiem jest olsza i jesion. Gleba na olsach jest typu bagiennego. Poziom wód gruntowych jest tu zawsze wysoki, okresowo może występować na powierzchni gleby. Ze względu na dużą wilgotność i żyzność gleby (nanoszenie przez wodę składników mineralnych) i znaczne oświetlenie terenu roślinność jest tu soczystozielona i bujna. Do roślin wskaźnikowych w runie należą: turzyce, pokrzywa, wietlica leśna i malina. W warstwie podszytowej występują: kruszyna, bez koralowy, kalina koralowa, czeremcha oraz krzaczaste wierzby. Przystanek ten jest już ostatnim na trasie naszej ścieżki. Wracamy drogą asfaltową w kierunku miejsca skąd wyruszyliśmy na wędrówkę. Przejście drogą powrotną to okazja do obserwacji przyrody w odkrytym miejscu, szczególnie ptaków. Wieczorną porą uważnie rozglądamy się wkoło i wsłuchujemy w odgłosy przyrody bo być może, gdy dopisze nam odrobina szczęścia, spotkamy się z nocnym bywalcem tych terenów – puchaczem. Późnym latem kiedy duża ilość liści na drzewach skutecznie uniemożliwia obserwację skrzydlatych, przejście drogą wśród drzewostanów to doskonała okazja do obserwacji przelatujących między drzewami wilg. Odzywają się one charakterystycznym fletowym głosem „fifijo, filijo”. Samiec jak przystało na gatunek pochodzący z tropikalnych rejonów naszego globu szczyci się pięknym żółtym kolorem upierzenia z kontrastującymi czarnymi skrzydłami. Samica jest zielonkawoszara. Warto czasami spojrzeć również na otaczające drogę rowy. W miejscach z wodą zauważymy występującego tutaj kumaka górskiego oraz traszki karpackie. Jeśli ktoś zostanie dłużej na ścieżce do wieczora, do czego zapraszamy, zaobserwuje z łatwością przelatujące w locie godowym nad drogą słonki. Samiec w regularnych odstępach czasu co 10-15 minut przelatuje wybraną partię lasu wzdłuż cieków wodnych ponad wierzchołkami drzew, odzywając się charakterystycznym chrapiącym głosem „chrrrru”, „chrrrru”. Sądzimy, że pobyt na ścieżce pozwolił lepiej poznać bogatą przyrodę Parku Krajobrazowego Pogórza Przemyskiego oraz był wspaniałym relaksem. Mamy nadzieję, że Park pozyskał również nowych przyjaciół i zwolenników.

Tekst powstał na podstawie przewodnika terenowego po ścieżce przyrodniczo-dydaktycznej "Kopaniny" wydanego przez Zarząd Parków Krajobrazowych w Przemyślu w 1998 roku. 

Powrót do strony głównej...